چالش «خانواده ایرانی» در دوره گذار

رکنا ،به نقل از آرمان امروز-خانواده هایی که در آن «فــرد»محور قــرار می گیرد و نه جمع. مبانی ارزشــی نیز بر اساس منافع فردی تعریف می شوند. با این مبنا رویکرد اصلی و اولیه در تنظیم روابط، »حقوق« اســت نه ارزش های اخالقی و انسانی و آن چه رابطه ی زن و مرد را تعیین می کند تفکیک نقش بر اساس ویژگی های ذاتی مبتنی بر جنسیت نیست بلکه با مبنای برابری است. در خانواده مدرن ارزش های خویشــاوندی کنــار گذاشــته شــده و ارزش های فردگرایانه جایگزین شده اند. از سوی دیگر به اذعان  «ایزابل ساهیل» در کتاب «نسل رها شده» با توجه به شرایط پیش آمده که محصول آزادی بی ضابطه روابط جنســی اســت «نیاز به بازتعریف مفهوم خانواده» در کشوهای غربی است.

کما این که تعاریــف جدید را در قانونی شدن انواع خانواده ی هم جنس نیز شاهد هســتیم. به زبان ســاده، این نهاد یعنی خانواده، به لحاظ کمیت، کوچکترین نهاد و به لحاظ کیفیت بزرگترین نهادی است که انسان ها برای حفظ موجودیت بقای خود و نیز تکامل وجودی خود شکل می دهند. در حقیقت با نگاهی به ســاختار جامعه ایران می تــوان گفت در خانواده و جامعه تغییرات بســیار زیادی صورت گرفته است؛ بخش بزرگی از این تغییرات معلولتغییــرات فرهنگــی، تغییــرات اقتصادی در ســالهای اخیر بوده است. از جمله این تغییــرات می توان به افزایش تحصیالت دختران و ورود به عرصه های اجتماعی، بالا رفتن سن ازدواج، افزایش طالق، شــکاف نســلی میان فرزندان و والدیــن و بنابراین تفــاوت در نگرش به نحوه رابطه با جنــس مخالف، پرداخت. این تغییر و تحوالت به تدریج زمینه های تغییرات از خانواده های سنتی به خانواده مدرن شــده که خواه یا ناخواه تغییرات بنیادیــن نیز در کارکردهــای آن ایجاده شده اســت.

البته ناگفته نماند که امروزه بیشترین تغییرات در حوزه های نام برده شده مربوط به خانواده های طبقات مرفه، گروه های روشنفکری است. چالش خانواده در جامعه امروز ســوال دوم اینکــه خانواده بــا توجه به کارکردهای که برای آن تعریف می شود، در جامعه نوین امروزی با چه مشــکالتی دست به گریبان اســت؟ درباره کارکرد خانــواده مدل های مختلفی ارائه شــده اســت؛ یکی از مدل های کارکرد خانواده ســالم مدل ساختی اســت. آسیه اناری روانشــناس بالینی و مدرس دانشگاه در این زمینه می گوید: اگر بخواهیم در مورد ده، بیست ســال گذشته صحبت کنیم، باید به این نکته تاکید کنم، اصلی ترین تغییری که در بین خانواده های گذشته و امروزی به وجود آمده اســت، تغییر در تعداد افراد خانواده است.

یعنی خانواده ها از تعداد بچه های بیشتر به تک فرزندی یا نهایتا دو فرزندی رسیده اند و در جامعه امروزی، خیلی کم شاهد خانواده هایی با سه یا چهار فرزند هســتیم.وی در ادامه تاکید کرد: اصوال قشر متوسط دارای یک یا دو فرزند هستند. وی با بیان اینکه بحث سالمت روان هم بسیار در تفاوت نسل ها تاثیرگذار است گفت: والدین دائما دنبال سطحی بالاتر از زندگی خود هستند و به چیزی که دارند راضی و قانع نیســتند و حتی معیارهای رفــاه آن ها هم متفاوت شــده است. متاسفانه جامعه ما بیشتر به ســمت مصرف گرایی پیش می رود.

این روانشناس یکی از تفاوت های خانواده های قدیمی و امروزی را کمرنگ شدن روابط خانوادگی دانست و گفت: روابط خانواده ها به دلیل مهاجرت، کار و مسائل اقتصادی بسیار کم و محدود شده است، به طوری که در حــال حاضر خانواده هــا به دلیل رفاه و پول بیشــتر، زمان زیادی را صرف کار می کنند و بقیــه وقت خود را نیز در شــبکه های اجتماعی ، فیلم دیدن و … می گذراننــد. امروزه فرزند ســاالری بر خانواده ها حاکم است به این معنا که پدر و مادر اقتدار خود را از دست داده و تمام قدرت دست فرزندشان می افتد. نیازهای فرزنــد بر نیازهای والدیــن اولویت دارد. والدین بر این تصور هســتند چون جمع خانواده کوچک اســت، این کار یک امر طبیعی محسوب می شود و امروزه شرایط تغییر کرده و خانواده ها عوض شده اند. مدرنیته یا سنت؟ این مساله اما شاید بیش از آنکه از منظر روانشناســی قابل برسی باشد، موضوعی است که باید آن را از جنبه جامعه شناسی تحلیل و بررسی کرد.

عالیه شکربیگی، به عنوان جامعه شناســی که سالهاست در این حــوزه تحقیق می کنــد می گوید: برخلاف تصــور غالب مردم که خانواده ها را به دو گونه ســنتی و مدرن تقســیم می کنند، خانواده ها در ایران به دســته های مختلفی تقسیم می شوند. مثل خانواده های سنتی، درحال گذر، مدرن، پسامدرن و خانواده سالمی و مذهبی. طبعا هر کدام از این خانواده ها ایدئولوژی و منش خاص خودشــان را دارند و تعریف ارزش ها در هریک از این خانواده ها نیز متفاوت است. وی در تعریفــی از دو خانواده ســنتی و مــدرن می گوید: به طور خالصه خانواده سنتی، خانواده هایی هستند که به سنت ها پایبند هســتند گرچه در عین شاید برخی از آنهــا نیز در پــاره ای از موارد، مدرنیته را در ســنتهای خود حل کرده باشند و تابع آن باشند. از سویی خانواده های مدرن خانواده هایی هســتند که در آنها یک جور توازن و همکار ی و حقوق شهروندی خانوادگی در آن وجود داشته باشــد. این در حالی است که در خانواده های سنتی یک جور قدرت برتر -پدر یا مادر- وجود دارد. وی با ذکــر اینکه خانواده هــا در ایران سیال هستند می گوید: این به معنای آن اســت که خانواده ها دایم در حال تغییر هســتند. اصوال شاهد دو سبک رسمی و غیر رسمی در زندگی هستیم، هنجارهای رسمی هنجارهایی هستند که دولت ها و حکومت ها برآن تاکید دارند و هنجارهای غیررســمی نیز رخدادهایی هستند که مردم، خودشــان به آنها اقبال نشان می دهند. مثال ممکن اســت مــردم تمایل زیادی به احیای هر چه با شکوه‌تر نوروز و چهارشنبه سوری و… داشته باشند ولی دولت و حاکمیت به دنبال آن باشــد که سنت های دیگری را جایگزین اینها کند.

اینجاست که می توان گفت که مدرنیته در سنتی ورود پیدا می کند. اما تفاوت دو خانواده ســنتی و مدرن در ایران چیســت؟ ســوالی که شکر بیگی در پاســخ به آن می گوید: جامعه مدرن همانطور که گفته شد، به سمت و سوی ارزشهای مدرن حرکت می کند و متعهد به ارزش های مدنی اســت. مثال قائل به برابری حقوق زنان و مردان در خانواده و احترام متقابل بین اعضای خانواده است و نابرابری های جنســیتی را بر نمی تابد در حالیکه خانواده سنتی براساس دیدگاه یک فرد که قدرت مند تر اســت حرکت می کند. وی همچنین در مــورد خانواده  قالب در ایران نیز می گوید: تحقیقات نشان از آن دارد که در کشور ما همچنان خانواده سنتی قالب است. البته منظورم خانواده هایی اســت که اندیشــه ســنتی دارند. خانواده هایی که معتقد هســتند زن در سایه مرد حرکت می کند و رشد پیدا می کند. بخصوص آنکه شالوده مشی دولت و حاکمیت نیز بــر آن صحه می گذارد. با این حال اتفاق بزرگــی در این میان رخ داده کــه براســاس آن، دخترانی در این خانواده های سنتی رشد کرده و می کنند که آگاهانه علیه ارزش های اقتدارگرایانه قد علم می کنند.

با این حال هنوز یک سوال اساسی باقی است. اینکه کدام یک از دو خانواده سنتی یا مدرن مــی توان برای آینــده جامعه کشــورمان بیشتر مفید باشد؟ سوالی که شکربیگی در پاسخ به آن می گوید: اصوال به اعتقاد اکثر جامعه شناســان، خانواده ای مــی تواند برای آینــده ایران و مردم آن مفید باشــد که ارزش های مدنی در آن رعایت شــود و نگاه برابرگرایانه ای بر آن حاکم باشد. چنین خانواده ای همان خانواده مدرن) البته در اندیشــه و نه در ظواهر( هســتند که در مــدار احترام و موازنه قدرت اعضــای آن جلو می رود و می تواند ایرانی پویا و کارآمد را بسازد.